در دنیایی که سالهای متوالی به‌شدت به دلار ایالت متحده وابسته بوده است، جنبش روبه‌رشدی در جهت حذف دلار آغاز شده که پیوسته در حال گسترش است. کشورها در سرتاسر جهان به‌دنبال روش‌هایی برای کاهش اتکای خود به دلار هستند زیرا از خطرها و آسیب‌پذیری‌های ناشی از سلطه آن بر بازارهای مالی خسته شده‌اند.
سیستم بانکداری بین‌المللی هم با توجه به گزینه‌های جایگزین شروع به تغییر کرده است. در ادامه مقاله‌ای که مطالعه می‌کنید، به کمک مطلبی از وب‌سایت کوین تلگراف تلاش می‌کنیم نگاه دقیق‌تری به پدیده اقتصادی روبه‌رشدی داشته باشیم که جایگاه دلار را به‌عنوان ارز ذخیره‌ای تهدید می‌کند.
کمرنگ‌شدن دلار در مناسبات بین‌المللی
بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف تلاش دارند در راستای افزایش ثبات و تنوع، ذخایر ارزی خود را اصلاح کنند. آنها به نگهداری ارزهای متنوع از جمله ارزهای ملی و بومی خود روی آورده‌اند و حتی به‌دنبال توسعه سیستم‌های پرداخت بین‌المللی جدید و نوآورانه هستند. همراه با تداوم مذاکرات درخصوص قراردادهای تجاری، این کشورها تلاش دارند از ارزهای دیگری به‌غیر از دلار برای تسویه معاملات و دادوستدهای تجاری خود استفاده کنند.
آثار سقوط دلار ایالات متحده در سرتاسر جهان احساس خواهد شد و از آنجا که اقتصاد جهان درهم‌تنیده است، تغییر در ارزش دلار بر مبادلات، سرمایه‌گذاری‌ها و ثبات مالی در تمام کشورهای دنیا تأثیر می‌گذارد. کاهش ناگهانی ارزش دلار می‌تواند منجر به فشارهای تورمی شود که مناسبات بازارهای داخلی و بین‌المللی را تغییر می‌دهند.
در واکنش به کاهش ارزش دلار، کشورها هم به‌سرعت قوانین خود را بازتنظیم می‌کنند و برای محافظت از اقتصاد ملی در برابر آثار سقوط دلار، تمام تلاش خود را به کار می‌گیرند. کسب‌وکارها و دولت‌ها هرروز بیشتر از روز پیش به‌دنبال ارزهای جایگزین برای سرمایه‌گذاری و ترید می‌گردند. با تشکیل اتحادیه‌های مالی جدید و برجسته‌شدن ارزهای منطقه‌ای و بومی کشورها، پیگیری ثبات مالی و اقتصادی هم از اهمیت بالایی برخوردار می‌شود.
خلاصه بگوییم، فصل جدیدی در تاریخ مالی جهان در پی کم‌ارزش‌شدن دلار در حال جان‌گرفتن است. نیاز به یک سیستم پولی متعادل‌تر و متنوع‌تر در سرتاسر جهان، موقعیت دلار آمریکا که زمانی حرف اول را می‌زد، تحت فشار قرار داده است. پیامدهای این پدیده بسیار گسترده است و به راه‌حل‌های خلاقانه، توافق‌ها و همکاری‌های مشترک و همچنین تنظیم مجدد نظام اقتصادی بین‌المللی نیاز دارد.
دلارزدایی چیست؟
دلارزدایی فرایندی است که طی آن کشورها به‌دنبال روش‌های جایگزین برای انجام تراکنش‌های تجاری و مالی بین‌المللی می‌گردند و از تکیه خود به دلار آمریکا به‌عنوان ارز ذخیره بین‌المللی می‌کاهند. دو عامل کلیدی در دلارزدایی شامل متنوع‌کردن ذخایر ارز و تشویق به استفاده از ارزهای دیگر در معاملات بین‌المللی می‌شوند.
دلار آمریکا برای دهه‌ها بر اقتصاد جهان سلطه داشته و به‌شکلی گسترده به‌عنوان ارز اصلی برای کالاهایی مانند نفت استفاده شده است. بانک‌های مرکزی نیز این ارز ذخیره‌ای را برای تسویه تریدهای بین‌المللی نگهداری کرده‌اند. در این بین، اقداماتی مانند دلارزدایی واکنشی به نگرانی در مورد خطرها و ضعف‌های ناشی از سلطه مطلق دلار است.
کشورهایی که بیشتر به‌دنبال دلارزدایی هستند، تلاش دارند آسیب‌پذیری خود را در برابر اختلالات احتمالی ناشی از تغییرات در ارزش دلار کاهش دهند. آنها به‌دنبال تعدیل تأثیر سیاست‌های پولی آمریکا یا تحریم‌های اقتصادی این کشور هستند. این کشورها با تنوع‌بخشیدن به ذخایر ارزی خود و بررسی گزینه‌های دیگر مانند ارزهای منطقه‌ای یا ارزهای مجازی، می‌خواهند ثبات و استقلال سیستم‌های مالی خود را افزایش دهند.
رقابت ارزهای ملی کشورها
تصویر زیر، تخصیص ذخایر ارزی بین‌المللی را نشان می‌دهد و حاکی از کاهش سلطه دلار ایالات متحده در ذخایر ارزی کشورها است. در این نمودار که براساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول تنظیم شده است، رقابت تنگاتنگ ارزهایی مانند یورو (EUR)، ین ژاپن (JPY)، پوند بریتانیا (GBP)، یوان چین (RMB)، دلار کانادا (CAD)، دلار استرالیا (AUD) و فرانک سوئیس (CHF) را برای جای‌گرفتن در ذخایر بانکی کشورها مشاهده می‌کنید.
دلارزدایی می‌تواند به شکل توافقات بین دو کشور برای مبادله ارز، ترویج ارزهای بومی در تجارت بین‌الملل، توسعه روش‌های پرداخت جایگزین و افزایش همکاری‌های مالی بین‌المللی بین شرکای تجاری باشد. با توجه به پیچیدگی رویه و تعداد بازیکنان درگیر، اجرای این سیاست‌های اقتصادی ممکن است کمی طول بکشد.
فرایند دلارزدایی با هدف کاهش سلطه دلار آمریکا و افزایش انعطاف‌پذیری کشورها در سیستم‌های مالی انجام می‌شود، حتی اگر لزوماً به معنای ریشه‌کنی کامل پول ایالات متحده از تجارت بین‌المللی نباشد. اکنون، بد نیست مرور مختصری بر تاریخچه صدرنشینی دلار داشته باشیم.
تاریخچه سلطه دلار آمریکا
سلطه دلار آمریکا به عنوان یک ارز ذخیره‌ای اصلی به سالهای اولیه پس از جنگ جهانی دوم برمی‌گردد، زمانی که کشورهای مختلف تلاش داشتند ثبات اقتصادی ازدست‌رفته در جنگ را با معیاری مشخص دوباره به دست آوردند. در ادامه، نقاط عطف مهم در برتری دلار را بررسی می‌کنیم.
سیستم برتون وودز (۱۹۴۴)
ایالات متحده نقشی کلیدی در ایجاد سیستم پولی جهانی پس از جنگ جهانی دوم در کنفرانسی مشهور به «برتون وودز» مستقر در نیوهمپشایر داشت. علاوه بر این، در این اجلاس بود که صندوق بین‌المللی پول برای نظارت بر ثبات پولی جهانی با دلار آمریکا به عنوان ارز اصلی راه‌اندازی شد. در آن زمان ادعا می‌شد طلا پشتوانه دلار آمریکاست.
قابلیت تبدیل به طلا (۱۹۴۵-۱۹۷۱)
تحت سیستم برتون وودز، سایر کشورها ارزش ارزهای خود را به دلار آمریکا گره زدند. دلار آمریکا هم بین سالهای ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۱ با نرخی ازپیش‌تعیین‌شده قابلیت مبادله با طلا داشت. این شرایط به دلار به‌عنوان ارز ذخیره‌ای ثبات بخشید و به سایر کشورها اطمینان داد که ارزش ارزهای ملی آنها حفظ می‌شود.
با این حال، مشکلات اقتصادی فزاینده در ایالات متحده، مانند تورم و کسری بودجه، پرسش‌هایی درخصوص تبدیل‌پذیری تمام اسکناس‌های دلار با طلا برانگیخت.
شوک نیکسون (۱۹۷۱)
در سال ۱۹۷۱، ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور آن زمان ایالات متحده، قابلیت تبدیل دلار به طلا را با لایحه‌ای ویژه متوقف کرد که تحت عنوان «شوک نیکسون» شناخته می‌شود. این اقدام سیستم برتون وودز را در عمل منسوخ کرد و آغازگر عصر جدیدی از انعطاف‌پذیری نرخ ارز شد. در این شرایط، وضعیت بازار ارزش دلار را مشخص می‌کرد که این امر باعث شد نوسانات ارز شدت بگیرد.
سیستم پترودلار (دهه ۱۹۷۰)
در دهه ۱۹۷۰، ایده سیستم پترودلار (دلار نفتی) مطرح شد که کشورهای اصلی تولیدکننده نفت آغازگر آن بودند. این سیستم هم در تاریخ قیمت‌گذاری نفت و اقتصاد کلی جهان به نقطه عطف مهمی تبدیل شد.
با توافق پترودلار، کشورها برای خرید نفت ملزم به استفاده از دلار هستند. این سیستم دلار ایالات متحده را به ارز اصلی معاملات بین‌المللی نفت تبدیل کرد. توافق پترودلار تقاضا برای ارز ایالات متحده را به میزان قابل‌توجهی افزایش داد و جایگاه دلار را به‌عنوان یک ارز ذخیره‌ای مستحکم‌تر کرد.
دهه ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰
به دلیل انعطاف‌پذیری اقتصاد آمریکا و بازارهای مالی آن، برتری دلار آمریکا در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ افزایش یافت. دلار به ارز ترجیحی برای ذخایر ارزی، تجارت بین‌المللی و سرمایه‌گذاری تبدیل شد. همچنین، سلطه دلار به‌عنوان ارز اصلی تجارت بین‌المللی با جهانی‌شدن بازارهای مالی هم بیشتر تقویت شد.
بحران مالی و دارایی ایمن (۲۰۰۸–تاکنون)
بحران مالی جهانی در سال ۲۰۰۸ دلار آمریکا را به‌عنوان یک دارایی ایمن در بحران‌های اقتصادی معرفی کرد. سرمایه‌گذاران به سمت دلار و اوراق قرضه خزانه‌داری ایالات متحده هجوم آوردند و موقعیت دلار را به‌عنوان آخرین دستاویز برای فرار از بحران مالی تثبیت کردند. علیرغم بحث‌های متعدد در مورد سلطه دلار، این ارز هنوز هم رایج‌ترین ارز ذخیره‌ای موجود در جهان امروز محسوب می‌شود.
کدام کشورها دلارزدایی می‌کنند؟
چندین کشور به طور فعال طرح‌ها و برنامه‌های دلارزدایی را برای کاهش اتکای خود به دلار آمریکا دنبال می‌کنند که در این بخش، به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.
روسیه
روسیه در خط مقدم جنبش دلارزدایی قرار داشته است. این کشور ذخایر طلای خود را افزایش داده و طی سالهای اخیر، دارایی‌هایی را که درقالب اوراق قرضه خزانه‌داری ایالات متحده نگهداری می‌کرد، کاهش داده است.
به منظور تسهیل تجارت دوجانبه خارج از سیستم دلاری، روسیه همچنین سعی کرده است تا واسطه مبادلات تجاری با شرکای خود را به سمت روبل سوق دهد. همچنین، این کشور قراردادهایی برای مبادله ارز با تعدادی از کشورهای هم‌پیمان خود امضا کرده است.
چین
چین به‌عنوان دومین اقتصاد بزرگ جهان، استفاده از واحد پول خود یعنی یوان را در تجارت بین‌المللی افزایش داده است. این کشور درجهت گسترش پذیرش یوان در سرتاسر جهان تلاش کرده است و قراردادهایی در راستای مبادلات ارز با تعدادی از کشورها به امضا رسانیده است. هدف چین از این اقدامات تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری روی ارز بومی یوان بوده است.
پروژه ابتکاری کمربند و جاده (Belt and Road Initiative) چین که هدف آن افزایش همکاری‌های تجاری و اقتصادی با کشورهای همکار به کمک ارزهای بومی است، یکی دیگر از تلاش‌های چین در راستای دلارزدایی به شمار می‌رود.
نمودار زیر، میزان مبادلات تجاری چین و روسیه به یوان را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، از اوایل سال ۲۰۲۲ تاکنون واسطه پرداخت یوان به یکی از عناصر کلیدی مبادلات تجاری بین این دو کشور تبدیل شده است.
ایران
در نتیجه تحریم‌های آمریکا، ایران به‌شدت تلاش کرده است تا اتکای خود به دلار را کاهش دهد. این کشور به‌دنبال راه‌های جایگزین برای انجام تجارت بین‌المللی با استفاده از ارزهای مختلف مانند یورو بوده است. ایران همچنین تلاش دارد با استفاده از فناوری بلاک چین و ارزهای دیجیتال سیستم مالی بین‌المللی را دور بزند و اثر تحریم‌ها را کاهش دهد.
السالوادور
این کشور امیدوار است با قانونی‌کردن بیت کوین به‌عنوان واسطه پرداخت در کشور، استقلال مالی خود را افزایش دهد و از وابستگی خود به دلار آمریکا بکاهد. این اقدام از جهات مختلف اقتصاد السالوادور را تحت تأثیر قرار می‌دهد. به همین دلیل، کشور السالوادور می‌تواند سیستم پولی خود را متنوع کند و اتکایش را به ارز واحد کاهش دهد.
تنوع در واسطه‌های پرداخت می‌تواند السالوادور را در تجارت خارجی و قراردادهای مالی بین‌المللی منعطف‌تر کند. علاوه بر این، پذیرش بیت کوین حاکمیت پولی را تشویق می‌کند و به السالوادور کمک می‌کند کنترل بیشتری بر سیاست‌های پولی داشته باشد. در نتیجه این اقدامات، از نیروها و فشارهای اقتصادی خارجی نیز بر این کشور کاسته می‌شود.
اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا دغدغه خود را برای کاهش اتکا به دلار ایالات متحده و تقویت نقش یورو به‌عنوان ارز ذخیره جهانی اعلام کرده است. در واکنش به تحریم‌های آمریکا علیه کشورهایی مانند ایران و روسیه، تلاش‌هایی برای ارتقای یورو برای مبادلات نفت و انرژی صورت گرفته است. اتحادیه اروپا همچنین به دنبال ایجاد یک سازوکار پرداخت جداگانه برای فعال‌کردن تجارت با ایران و دورزدن تحریم‌های آمریکا است.
ونزوئلا
کشور ونزوئلا در واکنش به مشکلات اقتصادی و تحریم‌های آمریکا، روند دلارزدایی را آغاز کرده است. این کشور تلاش دارد تجارت خود را با ارزهای مختلفی مانند یورو و یوان چین انجام دهد. علاوه بر این، ونزوئلا ارز دیجیتال خود به‌نام پترو را به‌عنوان راهی برای دورزدن تحریم‌های آمریکا و دسترسی به منابع مالی خارجی راه‌اندازی کرده است.
پیامدهای دلارزدایی بر اقتصاد ایالات متحده
آثار دلارزدایی بر اقتصاد ایالات متحده پیچیده است و می‌تواند برای اقتصاد جهان مفید یا مضر باشد. عوامل کلیدی مرتبط با دلارزدایی و آثار آن بر ایالات متحده به شرح زیر است:
تغییر ارز جهانی و وضعیت ارز ذخیره‌ای
دور شدن ارز جهانی از دلار آمریکا به‌عنوان ارز ذخیره‌ای اصلی، دلارزدایی نامیده می‌شود. اگر کشورهای مهم دارایی‌های ارزی خود را متنوع کنند، تقاضا برای دلار آمریکا ممکن است کاهش یابد و در نتیجه جایگاه دلار را به‌عنوان ارز ذخیره‌ای تضعیف کند. این مسئله ممکن است بر ظرفیت اقتصادی ایالات متحده برای جذب سرمایه خارجی و حفظ نفوذ بر سیستم پولی بین‌المللی تأثیر بگذارد.
مفاهیم ژئوپلیتیک و استقلال مالی
عوامل جغرافیایی-سیاسی می‌توانند بر دلارزدایی تأثیر بگذارند، زیرا کشورها تلاش دارند حاکمیت پولی خود را افزایش دهند و از آسیب‌پذیری خود در برابر تحریم‌های ایالات متحده و سایر فشارهای اقتصادی خارجی بکاهند. در نتیجه این اقدامات، ممکن است شاهد تغییر در قراردادهای بین المللی، الگوهای تجاری و دادوستد جغرافیایی-سیاسی باشیم. این مسئله خود بر نفوذ ژئوپلیتیک و روابط اقتصادی ایالات متحده تأثیرگذار است.
نوسانات نرخ ارز
از آنجا که دلارزدایی باعث می‌شود ارزهای بیشتری در معاملات بین‌المللی استفاده شوند، ممکن است شاهد افزایش نوسانات نرخ ارز باشیم. این نوسانات بر میزان رقابت‌پذیری صادرات و واردات ایالات متحده تأثیر می‌گذارند و می‌توانند باعث تغییر در تراز تجاری و عملکرد کلی اقتصادی این کشور شوند.
سیاست‌های بانک مرکزی و ذخایر ارزی
با متنوع‌سازی ذخایر ارزی کشورها، بانک‌های مرکزی هم احتمالاً سیاست‌های خود را در مورد مدیریت ارز، تعیین نرخ بهره و استفاده از ابزارهای پولی تغییر می‌دهند. این مسئله می‌تواند بر نقدینگی جهانی دلار آمریکا و اثربخشی سیاست‌های پولی ایالات متحده تأثیر بگذارد.
ارزهای جایگزین و پیوند ارز
دلارزدایی می‌تواند استفاده از ارزهای جایگزین مانند یورو، یوان یا ارزهای مجازی را در تجارت بین‌المللی ترویج کند. این مسئله جایگاه دلار را به‌عنوان ارز اصلی و ذخیره‌ای جهان تضعیف می‌کند و از قدرت آن می‌کاهد. علاوه بر این، کشورها برای کاهش اتکای خود به دلار آمریکا، ممکن است به فکر پیوندزدن ارزش ارزهای خود با معیارهای جایگزین باشند.
ثبات مالی و نزاع ارزی
دلارزدایی می‌تواند احتمال رقابت و نزاع ارزی را بین کشورهایی که برای برتری اقتصادی می‌جنگند، افزایش دهد. از آنجا که کشورها نرخ ارز را تغییر می‌دهند و سیاست‌هایی برای محافظت از اقتصاد خود اعمال می‌کنند، احتمال دارد شاهد نوسانات مالی بیشتری در سطح اقتصاد جهانی باشیم.
همچنین، مهم است به یاد داشته باشیم که آثار دلارزدایی بر اقتصاد ایالات متحده بسیار ظریف و پیچیده است و می‌تواند در هر موقعیت، به شکل متفاوتی بروز کند. درحالیکه برخی پیامدها، مانند کاهش تقاضا برای دلار در خارج از خاک ایالات متحده، ممکن است مشکلاتی را برای این کشور به همراه داشته باشد، برخی نتایج دیگر می‌توانند فرصت‌هایی برای تنوع و امنیت مالی ایجاد کنند.
تأثیر کلی دلارزدایی به چند متغیر مختلف بستگی دارد. این متغیرها شامل میزان و شدت دلارزدایی و ثبات سایر ارزها می‌شوند. همچنین، رویه‌ها و سیاست‌های اقتصادی که ایالات متحده در مواجهه با تغییرات و پویایی‌های اقتصاد بین‌المللی پیش می‌گیرد، می‌تواند بر نتایج دلارزدایی تأثیرگذار باشد.
مزایا و معایب کاهش ارزش پول
کاهش عمدی ارزش یک ارز نسبت به سایر ارزها تحت عنوان کاهش ارزش پول شناخته می‌شود. کاهش ارزش پول، برخلاف دلارزدایی، تلاش می‌کند تا ارزش پول داخلی را نسبت به ارزهای سایر کشورها تغییر دهد. این کار به منظور تحقق اهداف اقتصادی خاصی انجام می‌شود.
کاهش ارزش پول می‌تواند آثاری مثبت یا منفی داشته باشد، اما باید به یاد داشته باشید که آثار دقیق و مشخص آن به وضعیت اقتصادی هر کشور و میزان کاهش بستگی دارد. برخی از مزایا و معایب کلی کاهش ارزش پول در کشورها شامل موارد زیر می‌شود:
مزایای کاهش ارزش پول
- رقابت‌پذیری صادرات: ارزی که ارزش کمتری دارد، می‌تواند توانایی یک کشور را برای صادرات و رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی افزایش دهد.
- گردشگری و سرمایه‌گذاری خارجی: کاهش ارزش پول با ارزان‌ترکردن پول بومی در مقایسه با ارز خارجی، می‌تواند باعث رونق گردشگری کشورها شود.
- بازپرداخت بدهی: کمترشدن ارزش پول می‌تواند بار بازپرداخت بدهی را برای کشوری که میزان قابل‌توجهی بدهی خارجی درقالب ارزهای بین‌المللی دارد، کاهش دهد.
معایب کاهش ارزش پول
- تورم وارداتی: کاهش ارزش می‌تواند منجر به افزایش قیمت تمام شده کالاها و مواد اولیه وارداتی شود که تحت عنوان تورم وارداتی شناخته می‌شود. این مسئله ممکن است قدرت خرید مصرف‌کنندگان را تضعیف کند و با افزایش فشارهای تورمی در کشور، کیفیت و رفاه زندگی آنها را کاهش دهد.
- هزینه واردات: کاهش قیمت ارز اقلام وارداتی را افزایش می‌دهد و هزینه شرکت‌هایی را که به نهادهای وارداتی وابسته هستند مضاعف می‌کند. در نتیجه، از رقابت‌پذیری این شرکت‌ها در سطح بین‌المللی کاسته می‌شود.
- فرار سرمایه و عدم اطمینان سرمایه‌گذار: کاهش ارزش پول ممکن است فرار سرمایه را دربرداشته باشد. این امر می‌تواند آسیب‌پذیری اقتصاد داخلی را تشدید و از توسعه اقتصادی بلندمدت جلوگیری کند.
- چالش‌های مربوط به بازپرداخت بدهی: اگر دولت وام‌هایی به ارز خارجی گرفته باشد، کاهش ارزش آن ممکن است هزینه بازپرداخت بدهی را افزایش دهد.
- تأثیر بر استاندارد زندگی: از آنجا که اقلام وارداتی در نتیجه کاهش ارزش گران‌تر می‌شوند، قدرت خرید مردم ممکن است کاهش یابد و بر استاندارد زندگی افراد به‌ویژه برای خانوارهای کم‌درآمد تأثیر بگذارد.
آینده آمریکا در صورت دلارزدایی
تأثیر دلارزدایی بر آینده آمریکا به متغیرهای متعدد و نحوه انجام این فرایند بستگی دارد. با این حال، کاهش تمایل به استفاده از دلار آمریکا در سطح جهانی می‌تواند ایالات متحده را دستخوش برخی تحولات احتمالی کند که در این مطلب به آنها اشاره کردیم. به این ترتیب، جایگاه آمریکا و ارز ملی این کشور در سیستم مالی جهانی دچار دگرگونی‌های اساسی می‌شود.
در چنین وضعیتی، ایالات متحده ممکن است با مشکلات جدی اقتصادی و تغییرات بالقوه ژئوپلیتیکی در مورد دلارزدایی مواجه شود. در نتیجه کاهش سلطه دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی، اقتصاد ایالات متحده در معرض افزایش هزینه‌ها و فشارهای تورمی قرار می‌گیرد. علاوه بر این، تغییرات در سیستم مالی جهانی می‌تواند بر موقعیت ایالات متحده به‌عنوان یک ابرقدرت تأثیر بگذارد و محیط ژئوپلیتیکی را تغییر دهد.